ایمنی در صنعت پتروشیمی: راهبردها، چالش‌ها و آینده

در سال‌های اخیر، با افزایش پیچیدگی فرآیندها، فشار اقتصادی برای بهره‌وری بیشتر و هم‌زمان الزامات زیست‌محیطی و اجتماعی گسترده‌تر، ایمنی در صنعت پتروشیمی به یکی از اولویت‌های استراتژیک شرکت‌ها، دولت‌ها و ذی‌نفعان تبدیل شده است. در این مقاله از طرف شرکت ارشیا پترو صنعت خاورمیانه تلاش شده است تا جنبه‌های مختلف این موضوع بررسی شود؛ از فرهنگ ایمنی تا ابزارهای فنی و نیز نگاه راهبردی به آینده.

چرا صنعت پتروشیمی به توجه ویژه‌ای به ایمنی نیاز دارد؟

صنعت پتروشیمی به‌واسطه ماهیت فرآیندها شامل مواد خام خطرناک، گازها و مایعات قابل اشتعال، فشار بالا، دماهای زیاد، و ذخیره‌سازی مواد شیمیایی همواره در معرض ریسک‌های بسیار بالا قرار دارد. برای مثال، مطالعه‌ای نشان داده است که واحدهای پتروشیمی از لحاظ احتمال وقوع حوادث عمده و پیامدهای مالی، محیطی و انسانی بسیار حساس هستند.

علاوه بر این، در مطالعات میدانی کارگران و ناظران ایمنی گزارش داده‌اند که رفتارهای ناایمن انسانی یکی از عوامل اصلی وقوع حادثه در این صنعت هستند. بنابراین، تمرکز صرف بر سیستم‌ها و تکنولوژی کافی نیست؛ نیاز به رویکردی چند‌بعدی است که سیستم‌ها، افراد، فرآیندها و فرهنگ سازمانی را در بر گیرد.

مؤلفه‌های کلیدی اجرای ایمن عملیات پتروشیمی

در ادامه، مهم‌ترین ارکان موفقیت در ایجاد محیطی ایمن در شرکت‌های پتروشیمی بررسی می‌شود.

فرهنگ ایمنی و رفتار ایمن

فرهنگ ایمنی (Safety Culture) به معنای نگرش‌ها، باورها و ارزش‌های مشترک در یک سازمان است که تعیین می‌کند تا چه حد ایمنی به‌عنوان اولویت دیده می‌شود. مطالعه‌ای در صنعت پتروشیمی ایران نشان داد که نگرش کارکنان به ایمنی و نیز جو حاکم بر ایمنی سازمان، مستقیماً بر عملکرد ایمنی تأثیر دارد. همچنین، پژوهشی دیگر نشان داد که عدم‌کافی بودن آموزش‌های ایمنی، تفاوت در نگرش‌های مدیران و کارکنان و ضعف نظارت، از موانع رفتار ایمن هستند.

در نتیجه، شرکت‌های پتروشیمی باید سرمایه‌گذاری جدی بر ارتقای فرهنگ ایمنی، ایجاد انگیزه و مشارکت کارکنان در امنیت، و بهبود مداوم رفتار ایمن داشته باشند.

شناسایی، ارزیابی و کنترل ریسک

هر واحد پتروشیمی باید سیستم‌های مشخصی برای شناسایی خطرات، ارزیابی ریسک‌ها و کنترل آن‌ها داشته باشد. برای نمونه، تحقیقات جدید بر لزوم مدل‌های طبقه‌بندی ریسک دقیق (مثلاً چهار‌سطحی: بدون هشدار، هشدار سبک، متوسط، سنگین) برای شرکت‌های پتروشیمی تأکید دارند.

ابزارهایی مانند:

• HAZOP (Hazard and Operability Study)
• JHA (Job Hazard Analysis)،
• LOPA (Layer of Protection Analysis)
•  Bow-tie

برای تحلیل و پیشگیری از وقوع حوادث بزرگ کاربرد دارد. بدون پیاده‌سازی این روش‌ها احتمال وقوع انفجار، آتش‌سوزی یا رهایش مواد خطرناک افزایش می‌یابد.

تضمین یکپارچگی دارایی‌ها (Asset Integrity) و سیستم‌های حمایتی

یکی دیگر از ارکان کلیدی، توجه به «یکپارچگی دارایی‌ها» شامل تجهیزات، خطوط لوله، مخازن، سیستم‌های کنترل و خاموش­‌سازی اضطراری (ESD) است. مقاله‌ای از سال ۲۰۲۵ بیان می‌کند که سیستم‌های ESD در صنعت پتروشیمی نقش مهمی در کاهش حوادث دارند و بهبود برنامه‌های بازرسی، تست و نگهداری آن‌ها ضروری است. (Nature)

در کنار آن، مهندسی ایمن، طراحی ذاتی ایمن (Inherent Safety) و سیستم‌های کنترل پیشرفته باید بخشی از استراتژی باشند.

نظارت، آموزش و بهبود مستمر

آموزش کارکنان، تمرین‌های اضطراری، شبیه‌سازی سناریوها و بازخورد مستمر از رویدادها و «نزدیک به خطاها» (near-misses) از اجزای حیاتی هستند. همچنین، سازمان‌ها باید فرآیندهایی برای یادگیری از حادثه‌ها داشته باشند و شاخص‌های عملکرد ایمنی را مستمراً پایش کنند.

واحدهای پتروشیمی در چارچوب مقررات سختگیرانه‌ای فعالیت می‌کنند؛ از جمله مدیریت مواد خطرناک، کنترل انتشار آلاینده‌ها، ایمنی محیط کار و حفاظت از سلامت کارکنان. رعایت این مقررات نه صرفاً الزامی قانونی است بلکه به حفظ شهرت سازمان، کاهش هزینه و ریسک‌های مالی نیز کمک می‌کند.  علاوه بر این، به‌کارگیری رویکردهای پایدار و محیط زیستی در ایمنی می‌تواند سازمان را برای آینده آماده کند.

چالش‌های فعلی در بهبود ایمنی صنعت پتروشیمی

با وجود پیشرفت‌ها، هنوز چالش‌هایی جدی در مسیر تأمین ایمنی در صنعت پتروشیمی وجود دارد:

• رفتار انسانی و فرهنگ سازمانی ضعیف: اگرچه سیستم‌های فنی و قانونی وجود دارند، اما مطالعات نشان می‌دهند که یکی از دلایل وقوع حادثه، رفتار ناایمن کارکنان است که ناشی از آموزش ناکافی، انگیزه ضعیف، یا تضاد کاری است.

• شفافیت پایین در گزارش نزدیک به خطاها: بسیاری از شرکت‌ها هنوز گزارش‌دهی فعال درباره «نزدیک به حادثه» را به‌عنوان فرصت یادگیری تلقی نمی‌کنند. فرهنگ «نه گزارش» می‌تواند باعث تکرار خطاها شود.

• فشارهای اقتصادی و بهره‌وری: شرکت‌های پتروشیمی ممکن است تحت فشار تولید و کاهش هزینه باشند که منجر به کاهش سرمایه‌گذاری در نگهداری، آموزش یا ارتقای سیستم‌ها می‌شود.

• تغییرات سریع فناوری و فرآیندها: با ورود فرآیندها و مواد جدید، مدیریت «تغییرات» (Management of Change) بسیار حائز اهمیت است. فرایندهایی که بدون تحلیل دقیق وارد می‌شوند، ممکن است ریسک‌های جدید بیفزایند.

• مدل‌های سنتی ریسک‌سنجی: در برخی شرکت‌ها هنوز از طبقه‌بندی ریسک ساده (مثلاً کم، متوسط، زیاد) استفاده می‌شود، در حالی‌که پژوهش‌ها نشان داده‌اند مدل‌های پیچیده‌تر (مثلاً چهار سطح + معیارهای چندبعدی) مؤثرتر هستند.

راهبردهای توصیه‌شده برای بهبود ایمنی

با توجه به چالش‌ها و ساختارهای موجود، موارد زیر به‌عنوان راهکارهای اجرایی پیشنهاد می‌شوند:

• ایجاد و ترویج فرهنگ باز گزارش‌دهی: کارکنان باید احساس کنند که گزارش حوادث کوچک یا نزدیک به خطاها نه تنبیه دارد و نه سرکوب می‌شود بلکه فرصتی برای یادگیری است.

• گسترش آموزش واقع‌گرایانه و تمرین‌های شبیه‌سازی‌شده: آموزش باید بیش از صرفاً کلاس باشد؛ تمرین بحران، سناریوی واقعی، و بازبینی نتایج ضروری است.

• استفاده از مدل‌های پیشرفته ریسک و ارزیابی مستمر: بکارگیری روش‌های مدرن مانند مدل پیشنهادی «چهار سطح اطلاع‌رسانی هشدار» برای برنامه‌ریزی بهتر.

• تضمین نگهداری فعال و مدیریت دارایی‌ها: برنامه‌های بازرسی، تعمیر و نگهداری سیستم‌های ایمنی (مانند ESD) باید اولویت باشند.

• مدیریت تغییرات فرآیندی و تکنولوژیکی: هر تغییر در فرآیند یا مواد باید از منظر ایمنی ارزیابی شود و اثرات آن بر ایمنی پیش‌بینی گردد.

• توسعه شاخص‌های عملکرد ایمنی (KPIs) و پایش مستمر: مانند نرخ وقوع تقریبی، گزارش نزدیک به خطا، شاخص آموزش، شاخص تعامل کارکنان، و تحلیل روند برای بهبود.

• هماهنگی با استراتژی پایداری و محیط زیست: ایمنی تنها به انسان‌ها مربوط نیست؛ حفاظت از محیط زیست، جامعه و دارایی‌ها نیز جزئی از عملکرد ایمن است.

نگاه به آینده: پتانسیل‌ها و فناوری‌های نو

صنعت پتروشیمی در آینده با فرصت‌ها و چالش‌های نوینی قابل توجه روبه‌رو خواهد بود:

• هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: پیش‌بینی خرابی تجهیزات، تحلیل داده‌های بزرگ «دوربین، حسگر، داده فرآیندی» می‌تواند نقش یاری‌دهنده در پیشگیری ایفا کند.

• واقعیت مجازی/ واقعیت افزوده برای آموزش: شبیه‌سازی فرآیندهای خطرناک با VR/AR به کارکنان امکان می‌دهد در محیطی امن تمرین کنند.

• اینترنت صنعتی اشیاء (IIoT) و مانیتورینگ زنده: حسگرها و سیستم‌های آنلاین می‌توانند وضعیت دارایی‌ها، تجهیزات ایمنی و شرایط فرآیند را لحظه‌ای پایش کنند و هشدار فوری دهند.

• طراحی ذاتی ایمن (Inherent Safety): یعنی تلاش برای حذف یا کاهش خطرها در منبع، نه صرفاً مدیریت آن‌ها پس از وقوع. این فلسفه در بسیاری از صنایع در حال رشد است.

• پایداری و اقتصاد دایره‌ای (Circular Economy): صنایع پتروشیمی با فشار برای کاهش اثرات زیست‌محیطی مواجه‌اند؛ ترکیب ایمنی و پایداری می‌تواند در آینده یک محور رقابتی باشد.

سوالات متداول (AFQ)

چگونه می‌توان فرهنگ ایمنی را از سطح آموزش فراتر برد و به بخشی از DNA سازمان تبدیل کرد؟

فرهنگ ایمنی زمانی پایدار می‌ماند که از مرحله آموزش تئوریک عبور کرده و به رفتار روزمره کارکنان تبدیل شود. این موضوع نیازمند ترکیبی از الگوهای مدیریتی، پاداش‌های رفتاری و نظام بازخورد مستمر است. برای مثال، شرکت‌هایی که «شاخص مشارکت ایمنی» (Safety Participation Index) را به‌صورت ماهانه پایش می‌کنند، به‌طور میانگین ۲.۵ برابر رفتار ایمن‌تر در کارکنان خود مشاهده کرده‌اند. همچنین ارتباط مستقیم مدیران با کارگران در محیط عملیاتی و شنیدن دغدغه‌های واقعی آن‌ها، به شکل‌گیری حس مالکیت نسبت به ایمنی کمک می‌کند چیزی که هیچ آموزش کلاسیکی قادر به ایجادش نیست.

چه تفاوتی میان مدیریت سنتی ایمنی و ایمنی مبتنی بر سیستم‌های هوشمند وجود دارد؟

مدیریت سنتی ایمنی معمولاً واکنشی است؛ یعنی پس از وقوع حادثه به تحلیل و اصلاح پرداخته می‌شود. در مقابل، ایمنی هوشمند (Smart Safety) مبتنی بر داده، حسگر و تحلیل بلادرنگ است. در این رویکرد، حسگرهای IIoT شرایط عملیاتی تجهیزات (مانند فشار، دما، نشت و ارتعاش) را به‌صورت لحظه‌ای رصد کرده و با الگوریتم‌های هوش مصنوعی تحلیل می‌کنند. هرگونه انحراف از محدوده نرمال بلافاصله هشدار داده می‌شود. در نتیجه تصمیم‌گیری سریع‌تر، پیشگیری مؤثرتر و کاهش چشمگیر احتمال «خطای انسانی» را به همراه دارد. این همان گذار از ایمنی واکنشی به ایمنی پیش‌بینی‌گر است که آینده صنعت پتروشیمی را شکل می‌دهد.

در پروژه‌های توسعه پتروشیمی، ایمنی از چه مرحله‌ای باید لحاظ شود؟

اشتباهی رایج در برخی پروژه‌ها این است که ایمنی را تنها در مرحله اجرا یا بهره‌برداری در نظر می‌گیرند، در حالی که بهترین رویکرد «طراحی ذاتی ایمن» است که باید از مرحله مفهومی (Conceptual Design) آغاز شود.
در این مرحله، مهندسان ایمنی همراه تیم طراحی فرآیند بررسی می‌کنند که چگونه می‌توان منشأ خطر را حذف یا کاهش داد؛ مثلاً با انتخاب مواد خام کم‌خطرتر، کاهش فشار عملیاتی یا طراحی مسیرهای اضطراری کارآمدتر. به‌کارگیری این فلسفه در همان ابتدا، هزینه‌های آتی کنترل خطر را تا ۵۰٪ کاهش می‌دهد و ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی را تقریباً از بین می‌برد.

چه ارتباطی میان پایداری زیست‌محیطی و ایمنی در صنعت پتروشیمی وجود دارد؟

ایمنی و پایداری در صنعت پتروشیمی دو مفهوم جدا از هم نیستند، بلکه دو ضلع یک مثلث مشترک با محور «مدیریت ریسک» محسوب می‌شوند. وقتی فرآیندها ایمن‌تر طراحی شوند، احتمال نشت، آتش‌سوزی و انتشار مواد خطرناک کاهش می‌یابد؛ در نتیجه، اثرات زیست‌محیطی نیز کمتر می‌شود. از طرف دیگر، رعایت اصول پایداری مانند بازیافت حرارت، کاهش مصرف انرژی و استفاده از فناوری‌های سبز، خطرهای عملیاتی را نیز کاهش می‌دهد. درواقع، پایداری زیست‌محیطی می‌تواند به‌عنوان استراتژی ایمنی سطح بالا عمل کند؛ چراکه هدف نهایی هر دو، حفاظت از انسان، محیط و سرمایه است.

چگونه تغییرات اقلیمی می‌تواند بر استانداردهای ایمنی پتروشیمی تأثیر بگذارد؟

تغییرات اقلیمی باعث افزایش دما، رطوبت و احتمال وقوع بلایای طبیعی مانند طوفان و سیل می‌شود. این شرایط می‌توانند پایداری تجهیزات، سیستم‌های خنک‌کننده، و ذخیره‌سازی مواد خطرناک را به خطر بیندازند. در نتیجه، شرکت‌های پتروشیمی باید استانداردهای طراحی ایمنی و برنامه‌های واکنش اضطراری خود را با شرایط آب‌وهوایی جدید تطبیق دهند. برای نمونه، افزایش رطوبت می‌تواند باعث خوردگی زودرس خطوط انتقال شود که نیاز به پایش مداوم‌تری دارد.

نقش زنجیره تأمین (Supply Chain) در حفظ ایمنی صنایع پتروشیمی چیست؟

بسیاری از حوادث ایمنی نه در واحدهای تولید، بلکه در زنجیره تأمین مواد اولیه و حمل‌ونقل رخ می‌دهند. ایمنی پایدار در پتروشیمی به معنای مدیریت ریسک کل زنجیره تأمین است از انتخاب تأمین‌کنندگان مواد شیمیایی تا بسته‌بندی، انبارداری و توزیع. اجرای ممیزی‌های ایمنی در تأمین‌کنندگان، آموزش پیمانکاران و ایجاد سیستم ردیابی حمل مواد خطرناک از اقدامات ضروری در این زمینه است. شرکت‌هایی که این رویکرد را اتخاذ کرده‌اند، ۴۰٪ کاهش در حوادث حمل‌ونقل گزارش داده‌اند.

چگونه اقتصاد رفتاری می‌تواند به بهبود رفتار ایمنی کارکنان کمک کند؟

اقتصاد رفتاری نشان می‌دهد تصمیمات کارکنان در شرایط خطرناک صرفاً منطقی نیستند، بلکه تحت تأثیر پاداش‌ها، عادات و فشار اجتماعی قرار می‌گیرند. استفاده از روش‌های «تلنگر رفتاری» (Behavioral Nudge) مثل نمایش لحظه‌ای شاخص ایمنی یا تشویق علنی کارکنانی که گزارش‌های ایمنی ارسال می‌کنند، می‌تواند رفتارهای ایمن را تقویت کند بدون اینکه نیازی به تنبیه باشد. این رویکرد به‌ویژه در سایت‌هایی که رفتار ناایمن انسانی عامل اصلی حادثه است، بسیار مؤثر است.

چه عواملی باعث کاهش اثربخشی سیستم‌های مدیریت ایمنی (SMS) در طول زمان می‌شود؟

حتی بهترین سیستم‌های مدیریت ایمنی اگر به‌صورت پویا نگهداری نشوند، دچار «فرسودگی سیستمی» می‌شوند. عواملی مانند تغییر مدیران، فراموشی تدریجی دستورالعمل‌ها، کم‌توجهی به بازنگری‌های دوره‌ای و کاهش انگیزه گزارش‌دهی، باعث می‌شوند سیستم روی کاغذ بماند ولی در عمل کار نکند. راهکار پیشنهادی، اجرای ارزیابی‌های مستقل سالانه و ترکیب شاخص‌های عملکرد ایمنی با شاخص‌های بهره‌وری سازمانی است تا ایمنی از حالت تشریفاتی خارج شود.

نقش مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (CSR) در ارتقای ایمنی پتروشیمی چیست؟

امروزه ایمنی تنها درون کارخانه معنا ندارد. شرکت‌های پتروشیمی باید اثرات خود را بر جامعه و محیط پیرامون نیز در نظر بگیرند. برگزاری مانورهای مشترک با نهادهای شهری، اطلاع‌رسانی شفاف درباره مواد خطرناک ذخیره‌شده، و حمایت از آموزش ایمنی عمومی از مصادیق مسئولیت اجتماعی در حوزه ایمنی است. این اقدامات ضمن افزایش اعتماد عمومی، در شرایط بحرانی نیز باعث همکاری مؤثرتر میان شرکت و جامعه می‌شود عاملی که می‌تواند در لحظه حادثه، تفاوت میان کنترل و فاجعه باشد.

جمع‌بندی

ایمنی در صنعت پتروشیمی یک الزام اخلاقی، اقتصادی و عملیاتی است. با توجه به ماهیت بالا‌خطر این صنعت، شرکت‌ها نمی‌توانند صرفاً به کنترل‌های سطحی اتکا کنند؛ بلکه باید فرهنگ ایمنی قوی، سیستم‌های ریسک جامع، تکنولوژی‌های نو و فرآیندهای بهبود مستمر را در کنار هم قرار دهند. استفاده از مدل‌های پیشرفته، ارتقای رفتارهای ایمن و تطابق با الزامات قانونی و محیط زیستی، سازمان‌ها را برای مواجهه با چالش‌های امروز و فردا آماده‌تر خواهد ساخت.